Luận án Nghiên cứu mật độ xương, tỷ lệ loãng xương và một số dấu ấn chu chuyển xương ở đối tượng thừa cân, béo phì

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
BỘ QUỐC PHÒNG
HỌC VIỆN QUÂN Y
ĐÀO QUỐC VIỆT
NGHIÊN CỨU MẬT ĐỘ XƯƠNG, TỶ LỆ LOÃNG XƯƠNG
VÀ MỘT SỐ DẤU ẤN CHU CHUYỂN XƯƠNG 
Ở ĐỐI TƯỢNG THỪA CÂN, BÉO PHÌ
LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC
HÀ NỘI - 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
BỘ QUỐC PHÒNG
HỌC VIỆN QUÂN Y
ĐÀO QUỐC VIỆT
NGHIÊN CỨU MẬT ĐỘ XƯƠNG, TỶ LỆ LOÃNG XƯƠNG
VÀ MỘT SỐ DẤU ẤN CHU CHUYỂN XƯƠNG 
Ở ĐỐI TƯỢNG THỪA CÂN, BÉO PHÌ
CHUYÊN NGÀNH: NỘI KHOA
MÃ SỐ: 9720107
LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC
Cán bộ hướng dẫn luận án:
 1. GS.TS. Nguyễn Tiến Bình 
 2. PGS.TS. Nguyễn Thị Phi Nga
HÀ NỘI - 2021
LỜI CAM ĐOAN
Tôi là Đào Quốc Việt, nghiên cứu sinh khóa năm 2015-2019, Học viện Quân y, chuyên ngành Nội khoa xin cam đoan:
- Đây là luận án do bản thân tôi trực tiếp thực hiện dưới sự hướng dẫn của GS.TS. Nguyễn Tiến Bình, PGS.TS. Nguyễn Thị Phi Nga.
- Công trình này không trùng lặp với bất cứ nghiên cứu nào khác đã được công bố tại Việt Nam.
- Các số liệu và thông tin trong nghiên cứu hoàn toàn chính xác, trung thực và khách quan, đã được xác nhận và chấp thuận của cơ sở nơi nghiên cứu.
Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước pháp luật về những cam kết này.
Hà nội, ngày 01 tháng 06 năm 2021
Người viết cam đoan
 Đào Quốc Việt
LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận án này, tôi xin trân trọng gửi lời cảm ơn đến:
Đảng ủy, Ban Giám đốc Học viện Quân y, phòng sau Đại học Học viện Quân y, Đảng ủy, Ban Giám đốc Bệnh viện Quân y 103. Bộ môn Khớp - Nội tiết Bệnh viện Quân y 103, Lãnh đạo và tập thể cán bộ Ban Bảo vệ, chăm sóc sức khỏe cán bộ tỉnh Hòa Bình đã tạo điều kiện thuận lợi giúp tôi hoàn thành khoá học và luận án này.
Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến GS.TS. Nguyễn Tiến Bình, PGS.TS. Nguyễn Thị Phi Nga đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu khoa học, góp phần rất lớn để hoàn thành luận án này. 
Tôi xin trân thành cám ơn quý Thầy Cô Học viện Quân y đã tận tình chỉ dạy, truyền đạt những kiến thức quý báu cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu.
Tôi xin chân thành cám ơn quý Thầy Cô bộ môn Khớp – Nội tiết, quý Thầy Cô trong hội đồng chấm học phần, chuyên đề và các Thầy Cô phản biện, tham gia hội đồng chấm luận án các cấp đã nhiệt tình đóng góp nhiều ý kiến quý báu cho luận án được hoàn chỉnh hơn.
Tôi xin chân thành cảm ơn những người tham gia vào nghiên cứu đã nhiệt tình cộng tác với tôi để thực hiện đề tài.
Cuối cùng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình, đồng nghiệp, bạn bè luôn bên cạnh động viên, giúp đỡ và hỗ trợ tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành quyển luận án này. 
 Đào Quốc Việt
MỤC LỤC
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
Danh mục chữ viết tắt
Danh mục các bảng
Danh mục hình
Danh mục các biểu đồ
PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC CHỮ, KÝ HIỆU VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN
TT
Viết tắt
Viết đầy đủ
1
BAT
Brown adipose tissue (mỡ nâu)
2
BC
Βeta crosslap
3
BMI
Body mass index (Chỉ số khối cơ thể)
4
CCX
Chu chuyển xương
5
CRP
C – reactive protein (Protein phản ứng C)
6
CSTL
Cột sống thắt lưng
7
CXĐ
Cổ xương đùi
8
DEXA
Dual-Energy X-ray Absorptiometry
Đo hấp phụ tia X năng lượng kép
9
ĐTĐ
Đái tháo đường
10
GCXĐ
Gãy cổ xương đùi
11
HCCH
Hội chứng chuyển hóa
12
HDL-C
Cholesterol trọng lượng phân tử cao
13
HOMA-IR
Homeostatic Model Assessment for Insulin Resistance
Chỉ số HOMA về kháng Insulin
14
IFCC
International Federation of Clinical Chemistry
Hiệp hội hóa sinh lâm sàng và xét nghiệm quốc tế
15
IL
Interleukin
16
IOF
International Osteoporosis Foundation
Hiệp hội chống loãng xương quốc tế
17
LDL-C
Low Density Lipoprotein – Cholesterol
Cholesterol trọng lượng phân tử thấp
18
MĐX
Mật độ xương
19
MSC
Mesenchymal stem cell (Tế bào gốc trung mô)
20
OC
Osteocalcin
21
PBF
Percent Body Fat (Tỷ lệ % mỡ cơ thể)
22
QUS
Quantitative Ultrasounds
Đo mật độ xương bằng phương pháp siêu âm định lượng
23
RANK
Receptor activator of nuclear factor kappa – B
Chất hoạt hóa thụ thể của yếu tố nhân kappa -B
24
RANKL
Receptor activator of nuclear factor kappa - B ligand
Chất hoạt hóa thụ thể của liên kết yếu tố nhân kappa –B
25
TC-BP
Thừa cân, béo phì
26
TG
Triglyceride
27
THA
Tăng huyết áp
27
TNF
Tumor necrosis factor (yếu tố hoại tử u)
28
WAT
White adipose tissue (mỡ trắng)
28
WHO
World Health Organization (Tổ chức y tế thế giới)
30
WHR
Waist to hip ratio (Tỷ số vòng bụng trên vòng mông)
DANH MỤC BẢNG
Bảng
Tên bảng
Trang
1.1. 	Các hậu quả của thừa cân, béo phì	10
2.1. 	Các mức độ BMI người châu Á trưởng thành	46
2.2. 	Tứ phân vị của chỉ số HOMA-IR ở nhóm chứng	50
2.3. 	Quy định cách đánh giá OC và BC huyết thanh theo tuổi, giới	58
2.4. 	Chẩn đoán loãng xương dựa vào chỉ số T-score	62
3.1. 	Đặc điểm về tuổi của các đối tượng nghiên cứu	66
3.2. 	Đặc điểm về giới và tỷ lệ mãn kinh	66
3.3. 	Đặc điểm về thói quen theo giới tính ở nhóm thừa cân, béo phì	68
3.4. 	Giá trị trung bình chỉ số nhân trắc	68
3.5. 	Giá trị trung bình chỉ số nhân trắc ở nhóm thừa cân, béo phì theo giới	69
3.6. 	Đặc điểm thừa cân, béo phì ở nhóm thừa cân, béo phì theo giới	69
3.7. 	Hội chứng chuyển hóa ở nhóm thừa cân, béo phì theo giới	70
3.8. 	Đặc điểm chỉ số sinh hóa	70
3.9. 	Đặc điểm chỉ số sinh hóa ở nhóm thừa cân, béo phì theo giới	71
3.10. 	Trung bình mật độ xương của nhóm thừa cân, béo phì và nhóm chứng	71
3.11. 	Tỷ lệ giảm mật độ xương, loãng xương của nhóm thừa cân, béo phì và nhóm chứng	72
3.12. 	Đặc điểm OC, BC huyết thanh	72
3.13. 	Mối liên quan giữa MĐX với nồng độ OC huyết thanh ở nhóm thừa cân, béo phì	73
3.14. 	Mối liên quan giữa MĐX với nồng độ BC huyết thanh ở nhóm thừa cân, béo phì	74
3.15. 	Mối tương quan giữa mật độ xương với nồng độ OC, BC huyết thanh	75
3.16.	Mối liên quan giữa mật độ xương với giới và tình trạng mãn kinh	75
3.17. 	Mối liên quan giữa mật độ xương với đặc điểm thói quen	76
Bảng
Tên bảng
Trang
3.18. 	Đặc điểm mật độ xương với chỉ số nhân trắc	77
3.19. 	Phân tích mối tương quan giữa mật độ xương với một số chỉ số nhân trắc	78
3.20. 	Đặc điểm mật độ xương với hội chứng chuyển hoá	80
3.21. 	Tỷ lệ giảm mật độ xương, loãng xương ở nhóm TC-BP theo giới	81
3.22. 	Mối liên quan giữa loãng xương với tình trạng mãn kinh	81
3.23. 	Mối liên quan giữa tỷ lệ loãng xương với tuổi	82
3.24. 	Mối liên quan giữa loãng xương với chỉ số khối cơ thể	82
3.25. 	Mối liên quan giữa tỷ lệ loãng xương cổ xương đùi (total) với một số đặc điểm ở đối tượng thừa cân, béo phì.	83
3.26. 	Mối liên quan giữa tỷ lệ loãng cổ xương đùi (neck) với một số đặc điểm ở đối tượng thừa cân, béo phì.	83
 3.27. 	Mối liên quan giữa tỷ lệ loãng xương cột sống thắt lưng với một số đặc điểm ở đối tượng thừa cân, béo phì.	84
3.28. 	Mối liên quan giữa nồng độ OC, BC huyết thanh với giới tính	84
3.29. 	Mối liên quan giữa nồng độ OC, BC huyết thanh với tuổi	85
3.30. 	Mối liên quan giữa nồng độ OC huyết thanh với đặc điểm thói quen, chỉ số nhân trắc	85
3.31. 	Mối liên quan giữa nồng độ BC huyết thanh với đặc điểm thói quen, chỉ số nhân trắc	86
3.32. 	Mối liên quan giữa nồng độ OC huyết thanh với đặc điểm khác	87
3.33. 	Liên quan giữa nồng độ BC huyết thanh với một số đặc điểm khác	88
3.34. 	Giá trị p trong phân tích đa biến liên quan giữa mật độ xương với một số đặc điểm của đối tượngthừa cân, béo phì	89
3.35. 	Giá trị p trong phân tích đa biến liên quan giữa nồng độ OC và BC huyết thanh với một số đặc điểm của đối tượng thừa cân, béo phì	90
DANH MỤC HÌNH
Hình
Tên hình
Trang
1.1. 	Chu chuyển xương thông thường	12
1.2. 	Mối tương tác giữa các dòng tế bào tạo xương và hủy xương	14
1.3 	Cấu tạo của phân tử BC và ICTP	16
2.1. 	Máy xét nghiệm sinh hóa AU480 Beckman Coulter	43
2.2. 	Máy xét nghiệm huyết học XP 100	43
2.3. 	Máy xét nghiệm phân tích miễn dịch Cobas e411-2012 Roche	44
2.4. 	Máy đo loãng xương DEXXUM T	44
2.5. 	Cách đo vòng bụng	47
2.6. 	Nguyên lý điện hóa phát quang	52
2.7. 	Đo mật độ xương tại cổ xương đùi trên máy DEXXUM T	60
2.8. 	Đo mật độ xương tại cột sống thắt lưng trên máy DEXXUM T	61
DANH MỤC BỂU ĐỒ
Biểu đồ
Tên biểu đồ
Trang
3.1. 	Đặc điểm về tuổi và giới ở nhóm thừa cân, béo phì	67
3.2. 	Đặc điểm về thói quen	67
3.3. 	Tỷ lệ mắc hội chứng chuyển hoá	70
3.4. 	Mối liên quan giữa mật độ xương cổ xương đùi và cân nặng	79
3.5. 	Mối liên quan giữa mật độ xương cột sống thắt lưng và cân nặng	79
3.6. 	Mối liên quan giữa mật độ xương cổ xương đùi và chỉ số khối cơ thể	80
ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong những năm gần đây, chất lượng cuộc sống con người ở Việt Nam đang ngày một tốt hơn. Tuy nhiên, tình trạng già hóa dân số cũng có xu hướng tăng cao. Loãng xương là bệnh lý phổ biến hơn so với trước đây. Khi bị loãng xương, khả năng chịu lực của cơ thể giảm dần, đang trở thành một vấn đề quan trọng đối với toàn xã hội [1], [2]. Ở những người cao tuổi, loãng xương nặng dần, có thể gây gãy xương, chất lượng cuộc sống bị suy giảm rõ rệt. Trước đây, bệnh lý loãng xương thường chỉ gặp ở phụ nữ sau mãn kinh. Các nghiên cứu gần đây cho thấy nam giới cũng bị loãng xương. Tùy theo từng nghiên cứu, tỷ lệ gãy xương do loãng xương ở nam ước tính từ 10-25% [3], [4]. Gãy xương ở nam giới nặng nề hơn so với nữ giới [3], [5]. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) dự báo trong thế kỷ XXI, châu Á là tâm điểm của tình trạng loãng xương. Ở Việt Nam tỷ lệ loãng xương trong số những người trên 60 tuổi [6] ước tính là 3,2% ở nam giới và 20% ở nữ giới. Những người từ 50 tuổi trở lên có khoảng 14% phụ nữ và 5% nam giới bị loãng xương [7], [8]. Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến mật độ xương như tuổi cao, giới tính, chế độ dinh dưỡng, nghề nghiệp, tình trạng mãn kinh, thừa cân, béo phì (TC-BP)... [9]. Trong những năm gần đây tình trạng thừa cân, béo phì đã và đang trở thành một nguy cơ, ảnh hưởng tới sức khỏe đối với cả người lớn và trẻ em [10], [11]. 
Thừa cân, béo phì là nguyên nhân gây ra nhiều biến chứng làm tăng tỷ lệ bệnh tật. Ngoài biến chứng đến hệ thống tim mạch còn gây biến đổi nội tiết, chuyển hóa nghiêm trọng [9]. Theo số liệu công bố của WHO (2008), toàn thế giới có khoảng 1,5 tỷ người từ 20 tuổi trở lên thừa cân, hơn 200 triệu nam và 300 triệu phụ nữ bị béo phì. Dự báo đến năm 2030 sẽ có khoáng 1,9 tỷ người thừa cân, béo phì trên toàn thế giới [10].
Nghiên cứu về mối liên quan giữa mật độ xương và tình trạng thừa cân, béo phì đã thu hút được sự quan tâm của các nhà khoa học. Tuy nhiên, kết quả nghiên cứu của các tác giả còn những điểm khác nhau [12], [13], [14]. Có những quan điểm cho rằng mô mỡ đóng vai trò bảo vệ hệ thống xương. Người béo phì có nguy cơ loãng xương thấp hơn những người bình thường và nhẹ cân [15], [16]. Hiện nay đã có các bằng chứng cho thấy mô mỡ có tác động tiêu cực đến độ vững chắc của xương do tiết ra một số Adipokine và yếu tố viêm làm thay đổi quá trình tái tạo xương [17].
Để chẩn đoán và theo dõi điều trị bệnh loãng xương có thể dựa vào kết quả đo mật độ xương hoặc định lượng các dấu ấn chu chuyển xương [18]. Nhiều nghiên cứu cho thấy dấu ấn chu chuyển xương có vai trò hỗ trợ chẩn đoán, dự báo nguy cơ mất dần tổ chức xương, dễ gây biến chứng gãy xương và giúp theo d ... risk. J Bone Joint Surg Am. 92(3): 743-53.
135.	Viện Dinh dưỡng Quốc gia (2016). Khuyến nghị sử dụng sữa và chế phẩm sữa cho người Việt Nam. 15 - 16.
136.	Williams B., Mancia G., Spiering W., et al. (2018). 2018 ESC/ESH Guidelines for the management of arterial hypertension. Eur Heart J. 39(33): 3021-3104.
137.	American Diabetes Association (2015). Standards of Medical Care in Diabetes-2015. Diabetes Care. 38(1): S4.
138.	Alberti K. G., Eckel R. H., Grundy S. M., et al. (2009). Harmonizing the metabolic syndrome: a joint interim statement of the International Diabetes Federation Task Force on Epidemiology and Prevention; National Heart, Lung, and Blood Institute; American Heart Association; World Heart Federation; International Atherosclerosis Society; and International Association for the Study of Obesity. Circulation. 120: 1640-5.
139.	National Institutes of Health (2001). ATP III Guidelines At-A-Glance Quick Desk Reference. National Cholesterol Education Program, NIH Publication No. 01-3305.
140.	Boonen S., Kaufman J. M., Goemaere S., et al. (2007). The diagnosis and treatment of male osteoporosis: Defining, assessing, and preventing skeletal fragility in men. Eur J Intern Med. 18(1): 6-17.
141.	Shepherd J. A., Schousboe J. T., Broy S. B., et al. (2015). Executive Summary of the 2015 ISCD Position Development Conference on Advanced Measures From DXA and QCT: Fracture Prediction Beyond BMD. J Clin Densitom. 18(3): 274-286.
142.	Đào Thị Dừa (2010). Nghiên cứu tình trạng gan nhiễm mỡ ở bệnh nhân thừa cân béo phì. Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 14(2): 452 - 456.
143.	Trương Tuyết Mai, Nguyễn Thị Lâm (2014). Tình trạng kháng Insulin và hội chứng rối loạn chuyển hóa ở người trưởng thành 40 - 59 tuổi thừa cân béo phì tại một phường nội thành Hà Nội. Tạp chí Y tế Công cộng. 33: 42-48.
144.	Kimm S. Y., Glynn N. W., Obarzanek E., et al. (2005). Relation between the changes in physical activity and body-mass index during adolescence: a multicentre longitudinal study. Lancet. 366(9482): 301-7.
145.	Masquio D. C., de Piano A., Campos R. M., et al. (2015). The role of multicomponent therapy in the metabolic syndrome, inflammation and cardiovascular risk in obese adolescents. Br J Nutr. 113(12): 1920-1930.
146.	Rochlani Y., Pothineni N. V., Kovelamudi S., et al. (2017). Metabolic syndrome: pathophysiology, management, and modulation by natural compounds. Ther Adv Cardiovasc Dis. 11(8): 215-225.
147.	Tillin T., Forouhi N., Johnston D. G., et al. (2005). Metabolic syndrome and coronary heart disease in South Asians, African-Caribbeans and white Europeans: a UK population-based cross-sectional study. Diabetologia. 48(4): 649-656.
148.	Trang Mộng Hải Yên, Nguyễn Văn Thành, Nguyễn Tuấn Quang (2014). Đặc điểm hội chứng chuyển hoá ở đối tượng cán bộ thuộc diện quản lý của ban bảo vệ chăm sóc sức khoẻ cán bộ tỉnh Long an Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 18(3): 62-65.
149.	Lê Xuân Trường (2003). Nhận xét về sự thay đổi các thành phần lipid và lipoprotein-máu trên người bình thường, thừa cân (mập, béo phì) và bệnh tiểu đường ở tuổi > 30. Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 7(1): 160-163.
150.	Hoàng Ngọc Vân, Nguyễn Đức Công, Nguyễn Bá Lương và cộng sự (2012). Mối liên quan giữa tình trạng kháng insulin ở người rối loạn glucose máu lúc đói với chỉ số khối cơ thể (bmi) dư cân, béo phì. Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 16(1): 315-320.
151.	Salamat M. R., Salamat A. H., Abedi I., et al. (2013). Relationship between Weight, Body Mass Index, and Bone Mineral Density in Men Referred for Dual-Energy X-Ray Absorptiometry Scan in Isfahan, Iran. J Osteoporos. 2013: 1-7.
152.	Jiang Y., Zhang Y., Jin M., et al. (2017). Aged-Related Changes in Body Composition and Association between Body Composition with Bone Mass Density by Body Mass Index in Chinese Han Men over 50-year-old. PLoS One. 10(6): 1-8.
153.	Châu Trần Phương Tuyến, Lê Anh Thư, Cao Thanh Ngọc (2015). Tỉ lệ loãng xương và các yếu tố liên quan loãng xương ở bệnh nhân nam bằng hoặc trên 50 tuổi tại Khoa Nội khớp - Bệnh viện Chợ rẫy. Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 19(1): 202-206.
154.	Phan Thanh Trà Mi, Nguyễn Trung Hoà, Nguyễn Văn Tập (2016). Các yếu tố liên quan đến tình trạng loãng xương của nam giới từ 45 tuổi trở lên tại Thành phố Hồ Chí Minh năm 2015. Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 20(1): 207-213.
155.	Kameda T., Mano H., Yuasa T., et al. (1997). Estrogen inhibits bone resorption by directly inducing apoptosis of the bone-resorbing osteoclasts. J Exp Med. 186(4): 489-95.
156.	Garanty-Bogacka B., Syrenicz M., Rać M., et al. (2013). Association between serum osteocalcin, adiposity and metabolic risk in obese children and adolescents. Endokrynol Pol. 64(5): 346-352.
157.	Chin K. Y., Ima-Nirwana S., Mohamed I. N., et al. (2014). Serum Osteocalcin Is Significantly Related to Indices of Obesity and Lipid Profile in Malaysian Men. Int J Med Sci 11(2): 151-157.
158.	El-Eshmawy M., Aal I. A. (2015). Relationships between preptin and osteocalcin in obese, overweight, and normal weight adults. Appl Physiol Nutr Metab. 40(3): 218-222.
159.	Kord-Varkaneh H., Djafarian K., Khorshidi M., et al. (2017). Association between serum osteocalcin and body mass index: a systematic review and meta-analysis. Endocrine. 58(1).
160.	Puntus T., Schneider B., Meran J., et al. (2011). Influence of age and gender on associations of body mass index with bone mineral density, bone turnover markers and circulating calcium-regulating and bone-active sex hormones. Bone. 44: 824-829.
161.	Bilić-Ćurčić I., Makarović S., Mihaljević I., et al. (2017). Bone mineral density in relation to metabolic syndrome components in postmenopausal women with diabetes mellitus type 2. Acta Clin Croat. 56: 58-63.
162.	Trần Hồng Thụy, Cao Thanh Ngọc, Nguyễn Văn Trí (2016). Mối liên quan giữa chất chỉ dấu sinh học chu chuyển xương và mật độ xương ở nam giới trên 50 tuổi. Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 20(1): 381-386.
163.	Cooper C., Cole Z. A., Holroyd C. R., et al. (2011). Secular trends in the incidence of hip and other osteoporotic fractures. Osteoporos Int. 22(5): 1277-88.
164.	Van Varsseveld N. C., Sohl E., Drent M. L., et al. (2015). Gender-Specific Associations of Serum Insulin-Like Growth Factor-1 With Bone Health and Fractures in Older Persons. J Clin Endocrinol Metab. 100(11): 4272-81.
165.	Rezaei A., Dragomir-Daescu D. (2015). Femoral Strength Changes Faster With Age Than BMD in Both Women and Men: A Biomechanical Study. J Bone Miner Res. 30(12): 2200-6.
166.	Liu L. K., Lee W. L., Chen L. Y. (2015). Association between Frailty, Osteoporosis, Falls and Hip Fractures among Community Dwelling People Aged 50 Years and Older in Taiwan: Results from I-Lan Longitudinal Aging Study. PLoS One. 10: 1-12.
167.	Cummings S. R., Nevitt M. C., Browner W. S., et al. (1995). Risk factors for hip fracture in white women. Study of Osteoporotic Fractures Research Group. N Engl J Med. 332(12): 767-773.
168.	Đinh Thị Việt, Huỳnh Thị Huỳnh, Nguyễn Trung Kiên (2016). Khảo sát tình trạng loãng xương ở nam giới tại khoa nội cơ xương khớp Bệnh viện Thống nhất. Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 20(6): 125-131.
169.	Huỳnh Văn Khoa, Lê Anh Thư (2013). Đánh giá tình trạng loãng xương, mối tương quan giữa mật độ xương và hormone giới tính ở bệnh nhân nam ≥ 50 tuổi tại Khoa Nội cơ xương khớp Bệnh viện Chợ rẫy. Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 17(1): 170-174.
170.	Mai Duy Linh, Cao Thanh Ngọc, Nguyễn Đình Phú (2015). Liên quan giữa nồng độ testosterone, estrogen và loãng xương ở nam giới trên 50 tuổi. Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 19(1): 193-197.
171.	Farmer S. R. (2019). Boning Up on Irisin. N Engl J Med. 380(15): 1480-1482.
172.	Benedetti M. G., Furlini G., Zati A., et al. (2018). The Effectiveness of Physical Exercise on Bone Density in Osteoporotic Patients. Hindawi BioMed Research International. 2018: 1-10.
173.	Feskanich D., Flint A. J., Willett W. C. (2014). Physical activity and inactivity and risk of hip fractures in men. Am J Public Health. 104(4): e75-81.
174.	Văn Thúy Cầm, Nguyễn Duy Tài (2016). Tỷ lệ loãng xương và các yếu tố liên quan ở phụ nữ hậu mãn kinh tại Bệnh viện Đại học Y dược Cần thơ. Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 20(1): 360-367.
175.	Morelli C., Avolio E., Galluccio A., et al. (2020). Impact of Vigorous-Intensity Physical Activity on Body Composition Parameters, Lipid Profile Markers, and Irisin Levels in Adolescents: A Cross-Sectional Study. Nutrients. 12(742): 1-18.
176.	Zhang J., Huang X., Yu R., et al. (2020). Circulating irisin is linked to bone mineral density in geriatric Chinese men. Open Med (Wars). 15(1): 763-768.
177.	Colaianni G., Cuscito C., Mongelli T., et al. (2015). The myokine irisin increases cortical bone mass. Proc Natl Acad Sci U S A. 112(39): 12157-62.
178.	Coin A., Sergi G., Beninca P., et al. (2000). Bone mineral density and body composition in underweight and normal elderly subjects. Osteoporos Int. 11(12): 1043-50.
179.	Sadeghi O., Saneei P., Nasiri M., et al. (2017). Abdominal Obesity and Risk of Hip Fracture: A Systematic Review and Meta-Analysis of Prospective Studies. Adv Nutr. 8(5): 728-738.
180.	Campos R. M. D. S., Masquio D. C. L., Corgosinho F. C., et al. (2018). Relationship between adiponectin and leptin on osteocalcin in obese adolescents during weight loss therapy. Arch Endocrinol Metab. 6(3): 275-284.
181.	Terzi R., Dindar S., Terzi H., et al. (2015). Relationships among the metabolic syndrome, bone mineral density, bone turnover markers, and hyperglycemia. Metab Syndr Relat Disord. 13(2): 78-83.
182.	Hồ Thị Đoan Trinh, Trần Bình Thanh, Nguyễn Quế Lan và cộng sự (2018). Khảo sát mối liên quan giữa mật độ xương và hội chứng chuyển hóa ở bệnh nhân trên 50 tuổi tại khoa điều trị đau – vật lí trị liệu- y học cổ truyền Bệnh viện Trưng vương. Tạp chí y học thành phố Hồ Chí Minh. 22(6): 47-54.
183.	Slemenda C. W., Longcope C., Zhou L., et al. (1997). Sex steroids and bone mass in older men. Positive associations with serum estrogens and negative associations with androgens. J Clin Invest. 100(7): 1755-9.
184.	Scholtissen S., Guillemin F., Bruyère O., et al. (2009). Assessment of determinants for osteoporosis in elderly men. Osteoporos Int. 20(7).
185.	Wang X., Liu L., Li P., et al. (2017). Reference and Influential Factors of Serum Bone Markers in Chinese Adolescents. scientific reports. 7(17340 ): 1-8.
186.	Polgreen L. E., Jacobs D. R., Nathan B. M., et al. (2012). Association of osteocalcin with obesity, insulin resistance, and cardiovascular risk factors in young adults. Obesity (Silver Spring). 20(11): 2194-201.
187.	Hu W. W., Ke Y. H., He J. W., et al. (2014). Serum osteocalcin levels are inversely associated with plasma glucose and body mass index in healthy Chinese women. Acta Pharmacol Sin. 35(12): 1521–1526.
188.	Mosca L. N., Goldberg T. B. L., da Silva V. N., et al. (2017). The impact of excess body fat on bone remodeling in adolescents. Osteoporos Int. 28(3): 1-9.