Tiểu luận Vận dụng các quan điểm hiện đại của lý luận dạy học trong việc thiết kế phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá

Tiểu luận
"Vận dụng các quan điểm hiện đại của lý luận dạy học trong việc thiết kế phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá"
 GV. Nguyễn Minh Tân
Tóm tắt:
Dựa trên cơ sở lí luận giáo dục học hiện đại và xu hướng đổi mới phương pháp dạy - học trong các trường phổ thông, bài viết trình bày những quan niệm, nhận thức mới về mặt lý luận trong việc thiết kế phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh đồng thời trao đổi và chia sẻ những trải nghiệm thực tế của các nhà giáo dục, các thày cô giáo trong việc tổ chức quá trình dạy học theo hướng tích cực hóa, lấy người học làm trung tâm, học thông qua việc giải quyết tình huống và bằng hoạt động tự lực của người học, dưới sự hướng dẫn và trợ giúp của thày giáo và các tài liệu, phương tiện học tập thích hợp. 
------------ 
Xu hướng đổi mới PPDH trong các trường phổ thông
Cơ sở lí luận của việc đổi mới PPDH
PPDH là cách thức hoạt động của người thày, được thực hiện trong quá trình dạy học để tác động đến người học và việc học của họ, nhằm hướng dẫn họ học tập và giúp họ đạt mục tiêu học tập. PPDH tồn tại hiện thực trên lớp học, ở mỗi bài học, trong sự tương tác giữa người thày và học trò, giữa học trò với nhau và với môi trường học tập.
Các quan điểm hiện đại về lí luận dạy học đều khẳng định, bản chất của các PPDH tiên tiến mà chúng ta đang tiếp cận là sự thay đổi vai trò của thày và trò trong hoạt động dạy và học, trong đó, trò là chủ thể chứ không phải “người ngoài cuộc” còn thày sẽ là người tổ chức, dẫn dắt, cố vấn và tổng hợp ý kiến để giờ học diễn ra đúng hướng, đạt mục tiêu. 
Thay vì chỉ tập trung ngồi nghe thày thuyết trình, ở đây, trò sẽ được tăng cường tính tự chủ và tự lập, phát triển khả năng tư duy, kỹ năng trình bày, hùng biện, chia sẻ, hợp tác, tổng hợp tài liệu, thầy nêu ra vấn đề, còn việc giải quyết vấn đề đó như thế nào là việc của trò, chính trò tự mình tìm cách giải quyết vấn đề và qua đó rút ra cho mình những tri thức mình cần, chứ không phải thụ động tiếp thu những kiến thức mà thày áp đặt.
Trong hoạt động dạy - học mới, thời lượng sẽ dành nhiều hơn cho thảo luận, làm việc nhóm và tự đọc sách. Trong giờ học, trò sẽ chủ động phát biểu, trao đổi, góp ý, họ cũng có cơ hội đưa ra chính kiến của mình về vấn đề được nêu ra, được bộc lộ quan điểm, được tranh luận, bảo vệ cho quan điểm của bản thân ...
Tuy nhiên, PPDH này không hạ thấp yêu cầu đối với người thày, ngược lại, người thầy vẫn nhất thiết phải là người “cầm cân nảy mực”, sáng suốt trong việc điều khiển, định hướng cho lớp học cũng như các cuộc thảo luận, đồng thời trong cả các hình thức kiểm tra và đánh giá. Người thầy không những phải đáp ứng về kiến thức mà còn về phương pháp lãnh đạo, tổ chức, điều hành, tóm lại người thày cần phải toàn diện hơn, năng động hơn sáng tạo hơn.
Quá trình dạy - học là quá trình nhận thức, nó không chỉ coi trọng nội dung kiến thức mà còn phải chú trọng phương pháp dạy của thày và học của trò, do đó, đổi mới nội dung luôn kết hợp chặt chẽ với đổi mới phương pháp, phù hợp với sự đổi mới mục tiêu, nhiệm vụ dạy học trong từng giai đoạn phát triển của xã hôi. 	
Hoạt động dạy - học là một quá trình tác động qua lại giữa việc giảng dạy của thày và hoạt động nhận thức của trò, quá trình này là thống nhất và không tách rời, chính vì vậy, việc đổi mới dạy học cần tiến hành đồng thời trên các mặt: quan niệm nhận thức, nội dung tri thức và phương pháp dạy - học của cả thày và trò. 
Tóm lại, các quan điểm hiện đại trong lí luận dạy học đều thống nhất ở một điểm, là: cần từng bước biến quá trình đào tạo thành tự đào tạo, chuyển đổi dần vai trò, lấy người thầy là trung tâm sang việc lấy học trò làm trung tâm. Công cuộc đổi mới giáo dục, cải tiến nội dung chương trình, sách giáo khoa... chỉ thực sự thành công khi mà, các quan niệm, nhận thức và những phương pháp day học được đổi mới theo định hướng phát huy tính tích cực, tự lập và sáng tạo của trò.
1.2. Phân tích các xu hướng đổi mới:
Phân loại các phương pháp dạy học:
Việc phân loại các PPDH thường được dựa vào đặc trưng hoạt động dạy của thày và học của trò. Có nhiều quan điểm khác nhau về cách phân loại này, chẳng hạn:
Phương pháp thông báo – thu nhận.
Phương pháp tái hiện
Phương pháp nêu vấn đề
Phương pháp tìm kiếm từng phần
Phương pháp nghiên cứu.
Quan điểm khác lại phân loại theo nhóm, với các dấu hiệu đặc trưng như: đặc trưng kiến thức; đặc trưng hoạt động của thày và đặc trưng hoạt động của trò, từ đó, chia các PPDH vật lý thành các nhóm, chẳng hạn:
Nhóm các phương pháp thuyết trình 
Nhóm các phương pháp trực quan
Nhóm các phương pháp thực hành.
Tất nhiên, cần khẳng định rằng, sẽ không có một phương pháp dạy học nào là vạn năng, do vậy, thực tế, người thày cần áp dụng một cách linh hoạt tùy theo điều kiện và năng lực thực tế, qua đó mới thực sự đem lại hiệu quả, phát huy được tính tích cực và tự lực trong hoạt động nhận thức của người học.
Xu hướng đổi mới PPDH ở trường phổ thông:
Xu hướng đổi mới PPDH đã được xác định trong Nghị quyết trung ương 4 khóa VII ( 1/1993), Nghị quyết trung ương 2 khóa VIII (12/1996) và được thể chế hóa trong Luật Giáo dục 2005, trong đó, điều 28, khoản 2 đã chỉ rõ: “ PPGD phổ thong phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động và sang tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học\; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”.
Nhằm đạt được các mục tiêu trên, xu hướng đổi mới PPDH cần tập trung nghiên cứu và phát triển theo các hướng sau:
Nâng cao kĩ năng, kỹ sảo, vận dụng và phối hợp các PPDH theo hướng tích cực hóa hoạt động dạy và học thong qua vệc phát hiện những vấn đề, những tình huống thực tế,, khuyến khích quá trình tự học, tự nghiên cứu.
Chú trọng việc dạy kiến thức gắn liền với việc dạy phương pháp tư duy, phát huy cao nhất tính tự lực, sang tạo trong hoạt động nhận thức của học sinh
Dạy kiến thức gắn liền với kĩ năng thực hành, kết hợp giữa các bài thực hành, thực tập trong PTN với những phần mềm thực hành ảo với sự hỗ trợ của các thiết bị kỹ thuật số và các phần mềm chuyên dụng (PTN ảo). 
Sử dụng tối đa các phương tiện dạy học, đặc biệt là các thành tựu của CNTT như máy tính, mạng, giáo trình và thư viện điện tử, các phần mềm ứng dụng hỗ trợ dạy học
Đổi mới quy trình và phương pháp kiểm tra, đánh giá, trong đó chú trọng việc tự kiểm tra và lượng giá của học sinh qua các bài thực tập, thực hành hoặc các phần mềm trắc nghiệm.
2. Thiết kế phương pháp dạy học theo hướng tích cực hoá
Thiết kế PPDH là chức năng và công việc chuyên môn của người thày dựa vào lí luận và những quy tắc kĩ thuật nhất định đồng thời vận dụng kinh nghiệm nghề nghiệp cá nhân. 
Về mặt lý luận, mỗi PPDH luôn cấu thành từ 3 thành phần: 
1) Phương pháp luận dạy học, tức là lí thuyết PPDH, mô hình lí thuyết của PPDH, triết lí hay nguyên tắc lí luận nào đó, được mô tả, giải thích trong sách báo khoa học, ví dụ: lí thuyết về các mô hình thảo luận, lí thuyết dạy học kiến tạo, lí thuyết dạy học chương trình hóa, Đây là mô hình lí luận của PPDH, nó xác định bản chất của PPDH, làm cho PPDH này khác PPDH kia. 
2) Hệ thống kỹ năng phù hợp để thực hiện phương pháp luận này trong bài học với nội dung kiến thức đặc trưng của môn học, chúng chỉ ra bằng cách nào thày giáo có thể biến phương pháp luận đã chọn thành phương thức tác động thật sự đến người học và đến quá trình học tập. 
3) Những kĩ thuật, công cụ, phương tiện Đây là hình thức vật chất của PPDH, chẳng hạn lời nói, chữ viết, tranh, ảnh, tài liệu media, tranh luận, hội thảo nhóm, thí nghiệm, thực hành (thực và ảo) vv chúng được sử dụng và được tổ chức theo phương pháp luận đã chọn.
Ba thành phần này cần được tổ chức hài hòa và thống nhất trong tư duy và trong hoạt động để giúp người thày thiết kế nên một PPDH cụ thể, hiệu quả. 
Nói cách khác, thiết kế PPDH phải thích hợp, hài hòa với thiết kế tổng thể của bài học
2.1.Các thành phần thiết kế bài học gồm: thiết kế mục tiêu, thiết kế nội dung, thiết kế các hoạt động của người học, thiết kế nguồn lực và phương tiện, thiết kế môi trường học tập, đặc biệt quan trọng là thiết kế hoạt động của thày cũng như của trò, trong đó, chú trọng đến việc khuyến khích hoạt động của trò. Khi đặt trong thiết kế chung, có 4 loại hoạt động cơ bản mà học trò phải thực hiện là:
1) Hoạt động phát hiện-tìm tòi, giúp người học sinh phát hiện sự kiện, vấn đề, tình huống, nhiệm vụ học tập và tìm ra những liên hệ, xu thế, dữ liệu, thông tin giá trị, trong các tình huống, sự kiện,... 
2) Hoạt động xử lí-biến đổi dữ liệu, thông tin và giá trị đã thu được, giúp người học xây dựng ý tưởng, tạo dạng tri thức, hình thành khái niệm, hiểu và phát biểu được những định lí, quy tắc, khái niệm, 
3) Hoạt động áp dụng kết quả xử lí-biến đổi và phát triển khái niệm, giúp người học hoàn thiện tri thức qua hành động thực tế, trong tình huống khác trước và nhờ đó phát triển thêm các sự kiện, bổ sung thông tin, trải nghiệm giá trị. 
4) Hoạt động đánh giá quá trình và kết quả, giúp người học điều chỉnh nội dung và cách học, phát triển những ý tưởng mới. 
Việc thiết kế PPDH phải bám sát từng loại hoạt động này, cũng như phương tiện, môi trường của bài học. 
Thiết kế PPDH phải dựa vào những phương thức học tập và các kiểu PPDH chung:
1) Học bằng cách bắt chước, sao chép mẫu-đó là cơ chế tự nhiên và phổ biến nhất của học tập, giúp con người thu được hầu hết những bài học trực quan trong đời mình. 
2) Học bằng làm việc (bằng hành động có chủ định), đó là cách học chủ yếu bằng các thao tác, tập luyện, qua đó hiểu và lĩnh hội giá trị. 
3) Học bằng trải nghiệm, chia xẻ kinh nghiệm, đó là cách học chủ yếu bằng xúc cảm, cảm nhận.
4) Học bằng suy nghĩ lí trí, tức là bằng ý thức lí luận, tư duy trừu tượng, suy ngẫm trên cơ sở hoạt động trí tuệ để giải quyết vấn đề. 
Tương ứng với những phương thức học tập như vậy, có thể có những kiểu PPDH được phân biệt với nhau về nguyên tắc lí luận. Đó là: 
Kiểu PPDH thông báo-thu nhận 
Kiểu PPDH làm mẫu-tái tạo 
Kiểu PPDH kiến tạo-tìm tòi 
Kiểu PPDH khuyến khích-tham gia 
Kiểu PPDH tình huống-nghiên cứu. 
Cách gọi tên của kiểu PPDH chỉ rõ khuynh hướng và tính chất hành động của thày và trò. Mỗi kiểu PPDH này lại có vô vàn hình thức vật chất. Do đó trong hiện thực, các hiện tượng của PPDH là vô hạn, mặc dù về lí luận (bản chất) chỉ có hữu hạn các kiểu PPDH. Khi thiết kế PPDH cần dựa vào quan niệm hoặc lí thuyết khoa học mà mình tin cậy về các phương thức học tập và kiểu PPDH, và nói chung là những lí thuyết học tập và giảng dạy. 
Thiết kế PPDH phải dựa vào kinh nghiệm sư phạm và kỹ năng dạy học của thày
Chủ thể thiết kế và thực hiện PPDH chính là người thày. Những kỹ năng dạy học thiết yếu gồm 3 nhóm: nhóm kĩ năng thiết kế giảng dạy; nhóm kĩ năng tiến hành giảng dạy; nhóm kĩ năng nghiên cứu học tập và nghiên cứu người học. 
Khi thiết kế PPDH, phải cân nhắc về chính mình và lớp học của mình để tạo ra bản thiết kế khả quan nhất trong giới hạn khả năng của mình. Thiết kế tốt là thiết kế mà không chỉ bản thân người thiết kế thực hiện được, mà các đồng nghiệp cũng thực hiện được nếu tuân thủ đúng nội dung thiết kế, song chính tác giả sẽ là người thực hiện hiệu quả nhất. 
3. Tổ chức quá trình dạy học theo PPDH tiên tiến
3.1. Lựa chọn kiểu PPDH và thiết kế phương án kết hợp các kiểu đã chọn 
Dựa vào thiết kế bài học và nhận thức lí luận của mình về các kiểu PPDH (tức là phương pháp luận cụ thể), người thày lựa chọn các kiểu PPDH và thiết kế trình tự, cách thức kết hợp chúng với nhau trong phạm vi bài học đó và có thể trong cả chuỗi bài học kế tiếp nhau. Điều này có nghĩa là: kiểu PPDH phải được tổ chức thống nhất với từng loại họat động của người học, theo các phương án thiết kế chính thức và dự phòng. 
Ví dụ: đối với loại hoạt động phát hiện-tìm tòi của người học, có thể chọn kiểu PPDH kiến tạo-tìm tòi kết hợp với kiểu khuyến khích-tham gia trong 1 hoạt động. Nếu dự cảm thấy có thể chưa thành công thì nên dự phòng phương án khác, chẳng hạn kiểu PPDH làm mẫu-tái tạo kết hợp với kiểu kiến tạo-tìm tòi,... Trong những loại hoạt động khác cũng thực hiện những bước tương tự. 
3.2. Xác định những kỹ năng cần thiết của mỗi mô hình cụ thể thuộc kiểu PPDH đã chọn và thiết kế chúng thành hệ thống 
Mỗi kiểu PPDH có nhiều mô hình khác nhau. 
Ví dụ 1: kiểu PPDH khuyến khích-tham gia có những mô hình phổ biến sau: Đàm thoại – Herixtic (tìm tòi từng phần), làm sáng tỏ giá trị, tình huống quan hệ, thảo luận tham gia 
Ví dụ 2: kiểu PPDH kiến tạo-tìm tòi có những mô hình: Tìm tòi thực nghiệm di chuyển, tìm tòi thực nghiệm biến đổi, tìm tòi bằng hành động theo giai đoạn, thảo luận thực nghiệm, động não... 
Ví dụ 3: kiểu PPDH vấn đề-nghiên cứu có những mô hình: Thảo luận giải quyết vấn đề, tranh luận, nghiên cứu ngẫu nhiên, nghiên cứu tổng hợp hóa, xử lí tình huống, nghiên cứu độc lập... 
Ví dụ 4: kiểu PPDH thông báo-thu nhận có những mô hình sau: Giải thích minh họa, thuyết trình, giảng giải, trình bày tài liệu, kể chuyện... 
Ví dụ 5: kiểu PPDH làm mẫu-tái tạo có những mô hình: Các trò chơi dạy học, thị phạm trực quan, trình diễn trực quan, luyện tập hệ thống hóa, ôn tập theo tín hiệu điểm tựa... 
Những mô hình như vậy rất phong phú trong nhà trường. Khi thiết kế, thày giáo nên chọn một vài mô hình cho mỗi kiểu PPDH thích hợp bằng cách đối chiếu chúng với vốn kinh nghiệm của mình và khả năng hoạt động của học trò. 
Ví dụ: theo mô hình thảo luận lớp hoặc nhóm, thày cần có những kỹ năng: sử dụng câu hỏi, ứng xử với hành vi của trò, quản lí thời gian, đánh giá kết quả họat động, tổ chức môi trường và chỗ ngồi trong lớp, giao tiếp văn hóa trên lớp với cá nhân, nhóm và cả lớp, quan sát và ghi chép bảng, thiết kế và sử dụng phiếu học tập,
Muốn vậy, phải tạo được sự hào hứng của học trò, khuyến khích họ mạnh dạn và tích cực phát biểu ý kiến, tranh luận và chia xẻ quan điểm trong nhóm, biết lắng nghe và thu thập dữ liệu, đánh giá và xử lí thông tin trong quá trình trao đổi ý kiến.
3.3. Xác định và thiết kế các phương tiện, công cụ, kĩ thuật phù hợp với những mô hình PPDH đã chọn 
Đây là thiết kế hình thức vật chất của PPDH. Theo ví dụ đã nêu trên về mô hình thảo luận nhóm, thày giáo phải chọn các phiếu học tập phù hợp với nội dung và chủ đề học tập và thiết kế các loại phiếu vừa đủ và hợp lí; chọn và thiết kế các kiểu câu hỏi với số lượng và tính chất thích hợp; chọn các học liệu bổ trợ như tranh, phim, phần mềm, bảng thống kê,; chọn những dụng cụ đo, thiết bị trình diễn; thiết kế các bài trắc nghiệm, các phiếu điều tra, bài tập và tình huống, chọn và tổ chức sơ đồ thảo luận theo quy mô nhóm, ghép nhóm người học và kĩ thuật quản lí thời gian; Đến đây, hệ thống phương tiện, công cụ, học liệu, các điều kiện bên trong của hoạt động giảng dạy mới thực sự được xác định chắc chắn và đáng tin cậy, chúng vừa thích hợp với thiết kế bài học, vừa thích hợp với thiết kế PPDH cụ thể của bài học
Kết luận:
Để đổi mới PPDH cần nhấn mạnh những phương hướng sau đây: 
Người thày là chủ thể trực tiếp đổi mới PPDH, không ai làm thay được, và điều đó diễn ra tại bài học, môn học, lớp học, trường học, trong quá trình dạy học. 
Đổi mới PPDH trải qua quá trình lựa chọn đúng và sáng tạo kiểu PPDH đã được mô tả lí luận trong khoa học giáo dục, xác định đúng và tối ưu những mô hình của kiểu PPDH đã chọn, tức là phù hợp với khả năng sư phạm của mình và đặc điểm của lớp học, người học. 
Cải thiện kỹ năng đã có, bổ sung những kỹ năng còn thiếu, thay đổi thói quen không phù hợp trong suy nghĩ và hành động dạy học, chú ý áp dụng nhận thức lí luận về đổi mới dạy học và những phương pháp luận dạy học hiện đại. 
Phát triển những mô hình mới của PPDH theo những kiểu PPDH mà mình đã trải nghiệm thành công nhiều lần. Đó chính là sáng tạo PPDH mới ở hình thái kỹ năng và kĩ thuật, đồng thời là sự phát triển giá trị, kinh nghiệm nghề nghiệp, nâng cao tay nghề thông qua suy nghĩ tìm tòi và trao đổi với đồng nghiệp hàng ngày, học hỏi lẫn nhau. 
Phát triển những phương tiện, học liệu và công cụ phù hợp nhất với mình và phong cách của lớp, với nội dung và tính chất môn học và tổ chức chúng có hiệu quả nhằm thực hiện những kiểu và mô hình PPDH đã chọn, đã phát triển và đã có kinh nghiệm sử dụng thành công. 
Trước khi tiến hành dạy học và thực hiện PPDH, cần phải thiết kế nó cùng với thiết kế bài học, trong đó cố gắng đưa những đóng góp và sáng tạo của riêng mình cũng như sáng kiến của đồng nghiệp vào thiết kế. 
 ========= 
Abstract:
Based on educational theory and modern trends methodological innovation teaching - in schools, the article presents concepts, new cognitive theory in the design of teaching methods promote positive, creative self and also to exchange students and share practical experience of educators, the teachers in organizing the teaching process in a positive, taking the learner-centered learning through problem solving and self-reliance in activities of learners, under the guidance and support of teachers and materials, appropriate means of learning.
 ============
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]. Nguyễn Văn Khải (Chủ biên): Lí luận dạy học vật lí ở trường phổ thông; NXB GD, 2008.
[2]. Nguyễn Đức Thâm (Chủ biên): Phương pháp dạy học vật lý ở trường phổ thông; NXB ĐHSP-HN, 2002;
[3]. Phạm Hữu Tòng: Lí luận dạy học vật lí 1; NXB ĐHSP, 2005;
[4]. Thái Duy Tuyên: Những vấn đề cơ bản giáo dục học hiện đại; NXB Giáo dục, 1999;
[5]. Thái Duy Tuyên: Phương pháp dạy học- Truyền thống và đổi mới; NXB Giáo dục, 2008;
 [6]. Nguyễn Cảnh Toàn (Chủ biên): Quá trình dạy- tự học; NXB GD, 1998;
[7] Một số tư liệu, bài viết trên các diễn đàn và website:
tailieu.vn; DạyhọcIntel.net; www.giaovien.net,
 tusach.net thuvienkhoahoc.com; .ntu.edu.vn vv 
Tags: giáo dục, đào tạo, phương pháp dạy học; Xu hướng đổi mới PPDH, lí luận dạy học, tích cực hóa hoạt động học tập