Đề tài Nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ của phép tu từ phóng đại trong các tác phẩm văn học tiếng Pháp

 ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG 
 TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI NGỮ 
 BÁO CÁO TÓM TẮT 
 ĐỀ TÀI KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ 
 CẤP ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG NĂM 2015 
 NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ 
 CỦA PHÉP TU TỪ PHÓNG ĐẠI 
TRONG CÁC TÁC PHẨM VĂN HỌC TIẾNG PHÁP 
 Mã số : Đ2015-05-40 
 Chủ nhiệm đề tài : ThS. NGUYỄN THỊ THU THỦY 
 Đà Nẵng, 8 / 2016 
 ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG 
 TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI NGỮ 
 BÁO CÁO TÓM TẮT 
 ĐỀ TÀI KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ 
 CẤP ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG NĂM 2015 
 NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ 
 CỦA PHÉP TU TỪ PHÓNG ĐẠI 
TRONG CÁC TÁC PHẨM VĂN HỌC TIẾNG PHÁP 
 Mã số : Đ2015-05-40 
 Xác nhận của cơ quan chủ trì đề tài Chủ nhiệm đề tài
 Nguyễn Thị Thu Thủy 
 Đà Nẵng, 8 / 2016 1 
 PHẦN MỞ ĐẦU 
 1. Lý do chọn đề tài 
 Trong văn học, phóng đại được xem như một “ hiện tượng tự 
nhiên ” trong đó tác giả sử dụng từ ngữ hoặc cách diễn đạt để làm 
cho tác phẩm trở nên hiệu dụng hơn và đôi khi để nhấn mạnh ý nghĩa 
muốn chuyển tải. Trên thế giới, đã có nhiều công trình nghiên cứu về 
lĩnh vực « Phong cách học », « Tu từ học » của nhiều tác giả tên tuổi 
như Catherine Fromilhague, Fontanier Pierre, Kibedi Varga Aron. 
Trong nước, nhiều nhà ngôn ngữ học nổi tiếng đã góp phần lớn vào 
sự phát triển lĩnh vực nghiên cứu này : Đinh Trọng Lạc, Hoàng Tất 
Thắng, Cù Đình Tú. Tuy nhiên, chưa tìm thấy những nghiên cứu 
sâu về đặc điểm ngôn ngữ của biện pháp tu từ phóng đại trong các tác 
phẩm văn học tiếng Pháp. 
 Trong tiếng Pháp, phóng đại có nhiều chức năng đa dạng : 
miêu tả cái đẹp, thể hiện tình yêu, nhấn mạnh một ý kiến hay cảm 
xúc buồn, vui, sợ hãi, tạo ra hiệu quả gây cười sảng khoái, hay diễn tả 
sự châm chọc sâu cay, Vì vậy, việc nhận dạng, phân tích và diễn 
giải những từ ngữ phóng đại thật sự không dễ dàng đối với người học 
tiếng Pháp bởi phóng đại luôn mang đậm phong cách và dấu ấn của 
cá nhân hoặc cộng đồng sử dụng ngôn ngữ. Qua thực tế giảng dạy, 
chúng tôi nhận thấy rằng muốn đạt được hiệu quả giao tiếp với cách 
diễn đạt tốt nhất, người học cần phải được trang bị kiến thức về phép 
tu từ phóng đại. 
 Xuất phát từ những vấn đề lý luận cũng như thực tiễn trên, 
chúng tôi muốn thực hiện đề tài có tên “Nghiên cứu đặc điểm ngôn 
ngữ của phép tu từ phóng đại trong các tác phẩm văn học tiếng Pháp” 
 2. Mục tiêu nghiên cứu 
 Đề tài đặt mục tiêu làm rõ những đặc điểm về cấu trúc, ngữ 
nghĩa và ngữ dụng của ph p tu từ phóng đại, qua khảo sát những mẫu 
câu chứa đựng từ ngữ phóng đại tr ch từ những tác phẩm văn học 
tiếng Pháp, nhằm giúp người dạy - học tiếng Pháp hiểu rõ hơn những 
ý tưởng của tác giả qua sử dụng từ ngữ phóng đại từ đó họ có thể tìm 
hiểu đúng giá trị đặc sắc của nghệ thuật và vận dụng có hiệu quả 
phép tu từ này khi diễn đạt nói và diễn đạt viết, củng cố thêm kiến 
thức về văn học, dễ dàng tiếp cận và lĩnh hội ngôn ngữ thơ ca này. 
 2 
 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 
 Chúng tôi nghiên cứu phép tu từ phóng đại trong các tác phẩm 
văn học tiếng Pháp như Lettres choisies (Mme De Sévigné), Les 
Misérables I, Notre-Dame de Paris (Victor Hugo), Eugénie Grandet 
(Honoré de Balzac), ERNESTINE ou La Naissance de l’Amour 
(Stendhal), Et si c’était vrai..., Mes amis Mes amours (Marc Levy). 
Chúng tôi chọn cứ liệu nghiên cứu trong những tác phẩm này bởi 
phần lớn đều có bản dịch bằng tiếng Việt và có thể thu thập một cách 
dễ dàng trong kho sách thư viện của Viện Pháp tại Đà nẵng. Những 
tác giả kể trên đều là những nhà văn tiêu biểu cho các dòng văn học 
Pháp. 
 4. Cách tiếp cận, phƣơng pháp nghiên cứu 
 Để thực hiện nghiên cứu, trước hết chúng tôi tiến hành tổng 
quan lý thuyết liên quan đến đề tài từ những sách, tác phẩm lý luận 
và nghiên cứu về ngôn ngữ học, phong cách học bằng tiếng Việt và 
tiếng Pháp. Nguồn dữ liệu của chúng tôi bao gồm 230 mẫu câu chứa 
từ ngữ phóng đại trích từ 7 tác phẩm văn học của các nhà văn tiêu 
biểu cho các dòng văn học. 
 Chúng tôi đã chọn phương pháp thống kê, mô tả và phân tích 
tổng hợp để tiến hành nghiên cứu, và sử dụng cách tiếp cận định tính 
thông qua việc phân tích diễn ngôn để làm rõ các đặc điểm ngôn ngữ 
của phép tu từ phóng đại trong nguồn dữ liệu thu thập được. 
 5. Cấu trúc của báo cáo 
 Ngoài phần mở đầu, kết luận, báo cáo gồm hai chương ch nh sau : 
 Chương 1 đề cập đến cơ sở lý luận của đề tài dựa trên một số 
khái niệm cơ bản liên quan đến vấn đề nghiên cứu ; 
 Chương 2 là phần phân tích những đặc điểm ngôn ngữ của từ 
ngữ phóng đại như đặc điểm cấu trúc , đặc điểm ngữ nghĩa và đặc 
điểm ngữ dụng. 
 6. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài 
 Đề tài giúp người dạy có cơ sở để hướng đến những ứng dụng 
sư phạm thích hợp nhất trong việc dạy - học tiếng Pháp như một 
ngoại ngữ trong trường đại học ; 
Đề tài giúp người học nhận dạng, hiểu sâu hơn giá trị nghệ thuật của 
phép tu từ phóng đại, từ đó có thể vận dụng linh hoạt từ ngữ phóng 
đại trong giao tiếp và cảm thụ được các tác phẩm văn học một cách 
sâu sắc hơn ; 3 
 Đề tài sẽ góp phần vào sự phát triển chung của lĩnh vực ngôn 
ngữ học và văn học. 
 CHƢƠNG 1 
 CƠ SỞ LÍ LUẬN 
1.1 Lịch sử nghiên cứu của đề tài 
 Phóng đại, một phép chuyển nghĩa tiêu biểu trong lĩnh vực 
phong cách học, đã được nghiên cứu nhiều trên thế giới cũng như ở 
trong nước. Khi phong cách học chưa được xem như là một ngành 
khoa học ngôn ngữ, các triết gia Hy Lạp như Platon, Aristote, 
D mocrite đã đưa ra một số khái niệm cơ bản về phóng đại. Hiện 
nay, các nghiên cứu về so sánh đối chiếu về phóng đại giữa các ngôn 
ngữ thực sự phát triển mạnh. 
1.1.1 Tình hình nghiên cứu ngoài nƣớc 
 Phóng đại, một biện pháp tu từ được sử dụng nhiều trong văn 
học cũng như trong quảng cáo, trong ngôn ngữ báo ch và trong đời 
sống hàng ngày. Trong văn học, thể loại biện pháp tu từ này xuất 
hiện nhiều trong các tác phẩm văn học của đại văn hào Victor Hugo. 
Phóng đại được đề cập đến trong tác phẩm của các tác giả P. 
Fontanier, M. Pougeoise, C. Stolz, A. Albou và F. Rio, góp phần vào 
sự phong phú của ph p mĩ từ này. 
 P. Fontanier [17] định nghĩa phóng đại là một biện pháp tu từ 
trong đó « người ta tăng hay giảm một cách thái quá sự việc đề cập 
đến ». Cũng theo tác giả này, phóng đại không được ph p vượt khỏi 
khuôn khổ cho phép và chỉ được dùng trong mục đ ch muốn thuyết 
phục ai đó. 
 N. Albou và F. Rio cho rằng « thuật ngữ nói quá, phóng đại 
tạo một cách nói cường điệu và thường hướng đến tạo hiệu quả chế 
nhạo » [1]. 
 Tác giả C. Stolz định nghĩa phóng đại như « một sự cường 
điệu của chiếu vật : làm cho thấy lớn hơn (hoặc nhỏ hơn) cái mình 
nói đến ; đây là biện pháp tu từ phổ biến trong sử thi, và cũng đóng 
vai trò quan trọng trong văn thơ trào phúng, trữ tình hay bút chiến » 
[45]. 4 
 Nhìn chung, các công trình nghiên cứu của các tác giả nêu 
trên cung cấp cho chúng tôi các công cụ cần thiết cho việc phân tích 
ph p phóng đại ở nhiều phương diện (cú pháp, ngữ nghĩa và ngữ 
dụng) và ở nhiều thể loại (văn chương, quảng cáo, báo ch , ) 
1.1.2 Tình hình nghiên cứu trong nƣớc 
 Nhiều nhà ngôn ngữ học nổi tiếng của Việt Nam như Đinh 
Trọng Lạc, Cù Đình Tú, Hoàng Tất Thắng, Hữu Đạt, đóng góp 
nhiều cho ngành khoa học này, đặc biệt là trong lĩnh vực phóng đại. 
Trong các tác phẩm « 99 phương tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt » 
và « Phong cách học tiếng Việt », Đinh Trọng Lạc [11]-[12] nhấn 
mạnh rằng mục đ ch ch nh của ph p phóng đại là làm rõ tính chất của 
sự vật hiện tượng được đề cập đến và tạo ấn tượng mạnh ở người đọc 
hoặc người nghe. 
 Trong một tác phẩm khác liên quan đến phóng đại xuất bản 
năm 1993 « Phong cách học tiếng Việt hiện đại », Hoàng Tất Thắng 
[25] đưa ra định nghĩa và hai chức năng ch nh của phóng đại : chức 
năng nhận thức và chức năng biểu cảm. Tác giả này cũng khẳng định 
rằng phóng đại được sử dụng để tạo cảm xúc mạnh và phổ biến trong 
ngôn ngữ hàng ngày, trong các bình luận về mặt chính trị cũng như 
trong văn học. 
 Sáu năm sau, năm 1999, trong « Phong cách học tiếng Việt 
hiện đại », Hữu Đạt [26] diễn giải phóng đại là hiện tượng đánh giá 
cao trong mô tả sự vật hiện tượng theo hướng mỉa mai, hài hước hay 
lạc quan. 
 Nhìn chung, các khái niệm về phóng đại nêu trên đều có ích 
với chúng tôi trong phân t ch so sánh đối chiếu việc sử dụng biện 
pháp tu từ phóng đại với ngữ liệu văn xuôi tiếng Pháp và tiếng Việt. 
Các khái niệm này cũng dẫn dắt chúng tôi nghiên cứu một cách có hệ 
thống và kỹ lưỡng về đặc điểm ngôn ngữ của phóng đại trong tiếng 
Pháp và tiếng Việt trong khuôn khổ đề tài nghiên cứu này. 
1.2 Phong cách học và biện pháp tu từ 
 Phóng đại là một biện pháp tu từ thuộc phong cách học. Vì 
vậy để hiểu rõ khái niệm của ph p phóng đại, chúng ta cần tìm hiểu 
một vài khái niệm cơ bản về phong cách học và biện pháp tu từ. 
 5 
1.2.1 Phong cách học 
 Phong cách học là một ngành học bộ phận thuộc ngôn ngữ 
học phát triển mạnh mẽ vào nửa sau của thế kỉ XX cùng với sự phát 
triển của các lí thuyết về chức năng ngôn ngữ, các lí thuyết đi sâu về 
mặt ứng dụng ngôn ngữ trong giao tiếp trong xã hội và lí thuyết 
hướng vào vấn đề giảng dạy ngôn ngữ trong nhà trường. 
 Charles Bally [3] đã định nghĩa phong cách học như một 
ngành học « nghiên cứu tính biểu cảm – gợi cảm ở các yếu tố của hệ 
thống ngôn ngữ, đồng thời nghiên cứu sự phối hợp các sự kiện lời 
nói có khả năng tạo nên hệ thống các phương tiện biểu cảm – gợi 
cảm của một ngôn ngữ ». 
 Cù Đình Tú [8] nêu ra một định nghĩa chỉ rõ đối tượng 
của phong cách học như sau : « Phong cách học là một bộ phận của 
ngôn ngữ học nghiên cứu quy tắc, quy luật lựa chọn và hiệu quả lựa 
chọn, sử dụng toàn bộ các phương tiện ngôn ngữ nhằm biểu hiện một 
nội dung tư tưởng tình cảm nhất định trong những phong cách chức 
năng ngôn ngữ nhất định » 
1.2.2 Biện pháp tu từ 
 Biện pháp tu từ là cách thức sử dụng các yếu tố biểu cảm 
trong ngôn ngữ thuyết phục, thu hút, gây ấn tượng, v.v... Các nhà 
ngôn ngữ học trước đây cho rằng đó là nghệ thuật nói viết có hiệu 
lực, là tổng hợp các phương tiện tạo hiệu quả cho ngôn ngữ và các 
biện pháp tu từ thuộc tổ hợp các phương tiện ngôn ngữ này. Việc sử 
dụng các biện pháp tu từ trong diễn đạt bằng ngôn ngữ đóng một vai 
trò quan trọng trong các tác phẩm văn học. 
 Nhà ngôn ngữ La Mesnardière cũng đã viết trong tác phẩm 
La Poétique (1639) : « Nghệ thuật nói hiệu quả mà người ta gọi là 
biện pháp tu từ là thật sự cần thiết cho người nói cũng như người 
nghe ». (Bà Nguyễn Thị Thúy Loan [37] đã tr ch dẫn) 
 Tác giảM. Meyer cho rằng « Biện pháp tu từ là thương 
thuyết về mối liên hệ giữa cá thể đối với đối tượng sự việc. » [31] 
1.3 Phóng đại 
1.3.1 Định nghĩa 
 Phóng đại hay còn gọi là ngoa dụ, khoa trương là biện pháp tu 
từ dùng để cường điệu hóa một phát ngôn nhằm tạo ấn tượng mạnh. 6 
Phóng đại trong tiếng Pháp là từ « Hyperbole », thuật ngữ này có 
nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp « Hyperballein ». Sự hiện diện của phóng 
đại trong danh mục các biện pháp tu từ góp phần khơi dậy sự sáng 
tạo trong việc phát triển ngôn ngữ. 
 Để hiểu rõ phóng đại hoạt động như thế nào trong ngôn ngữ, 
chúng ta cần tìm hiểu một số khái niệm trong tiếng Pháp và tiếng Việt. 
 Trong Từ điển biện pháp tu từ (Dictionnaire de rhétorique) 
[39], M. Pougeoise định nghĩa Phóng đại là « một biện pháp tu từ / 
một phép mĩ từ dùng ngôn ngữ để thổi phồng một ý tưởng hay một 
thực tế nào đó nhằm mục đích nhấn mạnh ý đó ». 
 Theo La Bruyère (được trích bởi M. Pougeoise [39]), « Phóng 
đại diễn tả nhiều hơn thực tế sự việc để giúp nhận thức rõ hơn về sự 
việc đó ». Trong thơ ca, các ph p so sánh, ph p ẩn dụ, hoán dụ 
thường được phóng đại, nhất là ở các nhà văn thời kì lãng mạn như 
Victor Hugo. 
 Trong Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê, [24]), « Ngoa dụ 
(phóng đại) là cách nói so sánh phóng đại nhằm diễn đạt ý một 
cách mạnh mẽ ». 
 Theo Đinh Trọng Lạc [11], « Phóng đại (còn gọi là khoa 
trương, thậm xưng, ngoa ngữ, cường điệu) là dùng từ ngữ hoặc cách 
diễn đạt để nâng lên gấp nhiều lần những thuộc tính của khách thể 
hoặc hiện tượng nhằm mục đích làm nổi bật bản chất của đối tượng 
cần miêu tả, gây ấm tượng đặc biệt mạnh mẽ. Khác hẳn với nói điêu, 
nói khoác về tính chất, động cơ và mục đích, phóng đại không phải là 
thổi phồng sự thật hay xuyên tạc sự thật để lừa dối. Nó không làm 
cho người ta tin vào điều nói ra, mà chỉ cốt hướng cho ta hiểu được 
điều nói lên. » 
 Trong quá trình xem xét các khái niệm trong cả hai ngôn ngữ 
tiếng Pháp và tiếng Việt, chúng tôi đã một phần nào đó có kiến thức 
cơ bản về phóng đại. Từ đó chúng tôi cũng nhận thấy rằng việc 
nghiên cứu so sánh đối chiếu về phóng đại giữa hai ngôn ngữ tiếng 
Pháp và tiếng Việt là khá phức tạp vì tồn tại nhiều khác biệt về cấu 
trúc, ngữ nghĩa cũng như ngữ dụng của phóng đại giữa hai ngôn ngữ 
này. Các vấn đề này sẽ được đề cập đến trong các chương tiếp theo. 
 7 
1.3.2 Đặc điểm chung 
 Các cách tu từ hoạt động dựa trên hai quan hệ : quan hệ liên 
tưởng và quan hệ tổ hợp. Do quan hệ liên tưởng và quan hệ tổ hợp là 
đặc điểm chung về mặt nhận thức của con người cho nên nó cũng 
được thể hiện trong tất cả các ngôn ngữ. 
 Phóng đại là phương thức dùng từ theo hướng tăng và chủ yếu 
dựa trên quan hệ liên tưởng và có chức năng nhận thức và chức năng 
biểu cảm. Khi diễn đạt ngôn ngữ bằng phương thức tu từ phóng đại, 
các tác giả sử dụng các từ và ngữ có khả năng cường điệu và tâng 
bốc tính chất hay đặc điểm cơ bản của đối tượng miêu tả nhằm làm 
nổi rõ bản chất đó của đối tượng. 
 Phóng đại trong ngôn ngữ tiếng Pháp được thực hiện trên cơ sở 
những đặc điểm về cấu trúc, về ngữ nghĩa và về ngữ dụng. 
a. Đặc điểm cấu trúc 
 Về mặt cấu trúc, phóng đại trong ngôn ngữ tiếng Pháp được thể 
hiện qua các cấu trúc, các loại từ sau đây : 
 - Sử dụng tính từ tăng : génial, sublime, fantastique, ignoble, 
exécrable, criminel Trong ngôn ngữ thân mật thường chỉ có các 
tiếp đầu ngữ (apocopes) như super, extra, 
 (1) Elle cependant lui souriait avec ce sublime sourire auquel il 
 manquait deux dents. (B, tr.229) 
 [Còn Phăngtin thì nhìn vào ông mỉm cười một nụ cười huyền 
 diệu, tuy có khuyết hai chiếc răng.] (tr.297) 
 - Các tính từ có thể có trạng từ đi kèm để tăng cường độ : 
complètement, totalement, absolument, sauvagement, v.v 
 - Các con số, các định lượng thường rất lớn : un million de 
baisers, souffrir mille morts, peser une tonne, v.v 
 (2) Pour lui, pour lui, se disait-elle, je souffrirais mille morts. 
 (A, tr.146) 
 [Nàng tự nhủ: “Vì Sáclơ, thì dù trăm cay nghìn đắng ta cũng 
 chịu được”]. (tr.251) 
 - Các cấu trúc so sánh thường không thể có thực : fort comme un 
bœuf, rapide comme l’éclair, qui tire plus vite que son ombre, un 
nouvel Einstein, une mémoire d’éléphant, v.v 
 (3) Elle se leva prompte comme un éclair, et mit le pied sur la 
terre. (G, tr.40) 8 
 [Nàng bỗng chồm dậy nhanh nhƣ một tia chớp, và dẫm chân 
 lên bức thư.] (tr.41) 
 - Các cấp so sánh nhất thì phong phú và cá biệt hóa : le plus 
grand roman de tous les temps, le marché du siècle, le couple de 
l’année, v.v 
 (4) Faner est la plus jolie chose du monde, c’est retourner du 
 foin en batifolant dans une prairie ; ...(F, tr.120) 
 [Trở cỏ phơi khô là việc dễ thƣơng nhất trên đời, đó là vừa 
 trở cỏ vừa đùa nghịch ngoài đồng cỏ.] 
b. Đặc điểm ngữ nghĩa 
 Trong khuôn khổ đề tài này chúng tôi chỉ nêu ra hai tính chất 
ch nh liên quan đến nghiên cứu của chúng tôi. 
 - Phóng đại có thể mang n t nghĩa mở rộng tích cực diễn tả sự 
tán thưởng của người nghe, sự ngưỡng mộ hay sự khen ngợi. Các nét 
nghĩa mở rộng tích cực này liên quan đến các trường nghĩa sau đây : 
vẻ đẹp, sự hạnh phúc, niềm vui, tình yêu, v.v 
 (5) Cette remarque redoubla le bonheur d’Ernestine, si l’on 
 peut se servir de ce mot en parlant d’une félicité qui déjà était 
 au comble. (G, tr.34) 
 [Nhận x t này nhân đôi niềm hạnh phúc của Ec-ne-xtin, nếu 
 như người ta có thể sử dụng từ này khi nói tới niềm hạnh 
 phúc đã lên tới tột đỉnh.] (tr.35) 
 - Phóng đại có thể mang n t nghĩa mở rộng tiêu cực diễn tả sự 
không đồng tình, sự phê bình liên quan đến nỗi sợ hãi, sự xấu xí, nỗi 
buồn hay sự đau đớn, v.v 
 (6) , et ces deux femmes demeurèrent dans un effroi mortel 
 pendant la moitié de la matinée. (A, tr.141) 
 [..., và cho đến trưa, hai mẹ con sống trong cảnh kinh hãi 
 rụng rời.] (tr.243) 
c. Đặc điểm ngữ dụng 
 Về mặt ngữ dụng, ph p phóng đại được tác giả hay người nói 
sử dụng trong phát ngôn của mình thường để làm tăng thêm t nh chất 
của đối tượng liên quan và nhắm đến mục đ ch tạo một cảm xúc 
mạnh ở độc giả và người nghe. Các cấu trúc phóng đại chủ yếu tạo